شهرنوشت:

یادداشتی از محمدهادی جعفرپور وکیل پایه یک دادگستری

((فرض شود در مقام قضاوت خانواده ای به شما مراجعه و با دلایل و مستندات محکمه پسند اعلام می کنند فلان شخص با علم و آگاهی از ناقل بودن خویش با اتخاذ رفتاری مانند بوسیدن یا نزدن ماسک یا… به عمد کاری نموده تا عضوی از اعضا خانواده به کرونا مبتلا و فوت شده است!!در مواجه با چنین عریضه ای چه باید کرد؟؟؟؟))
در یک عبارت عام و ساده اشخاص نسبت به اعمال و رفتار خویش میبایست پاسخگو باشند چنین امری را در عالم حقوق به مسئولیت تعریف و اقسام آنرا در قالب مسئولیت مدنی و کیفری تحلیل و بررسی می کنند.

انسان فی الذاته موجودی است اجتماعی و برای گذران روزگار خویش نیازمند برقراری روابط با هم نوعان خود می باشد و همین رفع نیاز وی را وارد قراردادی نانوشته تحت عنوان قرارداد اجتماعی می نماید.بر پایه این تئوری انسان نسبت به رفتارهای خویش مکلف به پاسخگویی است و برای شکل گیری انسان مکلف ارکان و عناصری لازم است که در غالب نظام های حقوقی این شروط یکسان تعریف شده، حقوق اسلام بر پایه حدیث رفع از پیامبر اکرم ص که با عبارت رفع القلم آغاز می گردد،شکل گیری مسئولیت یا تکلیف را سه رکن عقل/بلوغ و اراده(عمد=قصد)می داند.سایر نظام های حقوقی نیز رکن و اساس ابتدایی تحقق مسئولیت را در همین سه عنوان تعریف نموده فرض بر این است که افراد جامعه دارای سه رکن شکل گیری تکلیف بوده لذا می بایست در برابر رفتار و کردار خویش پاسخگو باشند.قانون مسئولیت مدنی،اصل چهلم قانون اساسی،قانون مجازات اسلامی وسایر مقررات حاکم بر روابط اشخاص هریک پیرامون چگونگی شکل گیری مسئولیت و مکافات اعمال و رفتار افراد جامعه انشاء حکم نموده ، در قالب مسئولیت مدنی و کیفری مورد تجزیه و تحلیل قرار میگیرند.آنچه که در کتب قانون و قواعد حقوقی قید شده راجع به امور مبتلا به و جاری جامعه است (مانند تصادفات ناشی از رانندگی،تخریب،ضرب و جرح و…)اما چنانچه در مقطعی از زمان بنا بر شرایطی خاص افراد جامعه مکلف به رعایت اصول و ضوابط خاصی مانند اصول بهداشتی شوند، تکلیف افرادی که به چنین دستوراتی توجه نننموده،سبب انتشار و گسترش بیماری میشوند چیست؟گرچه در قوانین کیفری اصولی مانند تفسیر به نفع متهم یا تفسیر مضیق حاکم است اما در شکل گیری مسئولیت مدنی،قانون مسئولیت مدنی و قاعده ضمان قهری دایره شمول مسئولیت مدنی که از آن به جبران خسارت یاد می کنند را باز گذاشته تا چنانچه هرکس بدون مجوز قانونی عمدا یا در نتیجه بی احتیاطی به جان یا سلامتی یا مال یا آزادی….لطمه ای وارد نماید که موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود مسئول جبران خسارت ناشی از عمل خود می باشد(ماده۱قانون مسئولیت مدنی)علی رغم وجود قواعد و مقررات متعدد در بحث جبران خسارت مادی،همین یک ماده کافی است تا چنانچه فردی عمدا یا سهوا موجب ورود خسارت به دیگری گردد مکلف به جبران خسارت شناخته شود.اما آنچه که در وضعیت فعلی جامعه لازم است تحلیل و بررسی شود شرایط شکل گیری مسئولیت کیفری فردی است که موجب انتشار ویروس کرونا شده است .بر همگان مبرهن و واضح است که ضمانت اجرا و به عبارتی باید های مسئولیت کیفری شدیدتر و بالتبع کنترل کننده تر تلقی می گردد.به عبارتی چنانچه بتوان شخصی را به جهت عدم رعایت ضوابط بهداشتی در انتشار ویروس کرونا واجد مسئولیت کیفری و مستحق کیفر دانست این فرض تقویت می گردد که افراد جامعه در رعایت پروتکل بهداشتی گوش به فرمان و ساعی خواهند بود.تجربه ثابت نموده آنجا که مقررات سختگیرانه در اعمال مجازات حاکم بر رفتار افراد تعریف شده کمتر شاهد تخطی از مقررات بوده ایم.(مقایسه نسبی پرونده های حقوقی و کیفری موید این ادعاست.)اما چطور و چگونه می توان برای چنین شخصی مسئولیت کیفری تعریف نمود خاصه آنکه در تحقق تکلیف کیفری علاوه بر سه رکن اصلی شکل گیری مسئولیت عنصر و رکن ضروری تحت عنوان سوءنیت باید احراز گردد.
احراز سوءنیت به معنای تعمد در ارتکاب جرم و خواستن نتیجه ی مجرمانه از رفتار ارتکابی از یک سو و قاعده تفسیر مضیق قوانین کیفری از سویی دیگر مانع بزرگ تعریف مسئولیت کیفری برای شخصی است که با عدم رعایت اصول بهداشتی موجب انتشار ویروس و بیماری میشود.روشن است که در این فقره عمد و اراده ی فرد به عدم رعایت موازین بهداشتی با کوچکترین اقدام ممکن که همانا نزدن ماسک می باشد قابل احراز است اما نکته ی قابل بررسی چگونگی انتساب انتشار ویروس به رفتار چنین فردی است که از آن به رابطه علیت یاد می کنند.در شناسایی و تحلیل رابطه ی علیت یا سببیت ابتدایی ترین تعریف این است که چنانچه وقوع جرم ناشی از رفتار مستقیم فرد باشد رابطه علیت شکل گرفته و یا رابطه علیت خط ربطی است بین فعل مرتکب با وقوع جرم که هیچ عنصر خارجی آنرا قطع ننموده،در کنار بحث رابطه علیت عبارت سببیت نیز وجود دارد که محل این قاعده زمانی است که دلیل وقوع جرم رفتار مستقیم مرتکب نبوده بلکه فرد یا افرادی سبب و موجب وقوع بزه را فراهم می اورند(تعدی و تفریط در تحقق مسئولیت مدنی را از اجزا رابطه سببیت می دانند)در چنین فرضی جرم حادث شده ارتباط مستقیم با رفتار فرد نداشته بلکه شخص موجبات وقوع جرم را فراهم آورده است(در حقوق کیفری بحث سبب اقوی از مباشر و..مطرح است که در جنایات از آن یاد میشود)از رابطه سببیت به عنوان عنصر اساسی شکل گیری مسئولیت یاد نموده در تبیین این رابطه می گویند لازم است حادث شدن ضررناشی از فعل طرف باشد.با همین تعریف ساده می توان فردی که بدون رعایت اصول بهداشتی سبب انتشار ویروس کرونا می گردد را واجد مسئولیت مدنی دانست اما در باب مسئولیت کیفری بنا بر تعریف ارائه شده از جرم برای شکل گیری مسئولیت کیفری صرف ارتکاب جرم کافی نبوده بلکه لازم است مرتکب در کنار علم و اراده در اتخاذ رفتار،دارای سوءنیت بوده به قصد رسیدن به نتیجه مجرمانه مرتکب رفتار منتج به جرم گردد(سوءنیت عام و خاص)لذا چنانچه شخص مبتلا یا ناقل ویروس کرونا با اراده ی آزاد و به قصد انتقال ویروس به دیگری رفتاری را اتخاذ نماید که نتیجه ی آن رفتار انتقال ویروس به دیگری و منجر به مرگ طرف شود این سوال قابل تحلیل است که آیا می توان چنین شخصی را به اتهام قتل دیگری محاکمه نمود.در ابتدا باید بحث مباشرت و سببیت را تفکیک نمود،چنانچه شخص به طور مستقیم پدیده مجرمانه را ایجاد نماید از آن به مباشرت در جرم یاد می کنند مانند زمانی که شخص با چاقو به دیگری جرحی وارد می نماید اما چنانچه فرد با اتخاذ رفتاری به طور غیر مستقیم سبب بروز جنایتی گردد بحث رابطه سببیت مطرح میشود،مانند زمانی که شخص در لیوان آب دیگری سم ریخته و دیگری با اراده ی خویش آب را می نوشد یقینا فعل منتج به مرگ نوشیدن آب است که توسط خود شخص رخ داده اما سبب و علت اصلی حادث شدن مرگ رفتار شخصی است که به عمد و قصد و با علم به کشنده بودن سم ،آب را مسموم نموده در چنین فرضی مسبب مرگ محکوم به تحمل کیفر است(سبب اقوی از مباشر=رفتار منجر به مرگ نوشیدن آب است به عبارتی رفتار مجرمانه نوشیدن آب است که توسط متوفی (مباشر)رخ داده اما سبب و علت قوی تر حادث شدن مرگ مسموم نمودن آب است که از آن به سبب اقوی از مباشر یاد می کنند)حال چنانچه فرد مبتلا به ویروس کرونا به عمدو به قصد رسیدن به نتیجه ی مجرمانه که همانا مبتلا شدن یا مرگ طرف است اقدام به اتخاذ رفتاری نماید(اعم از نزدن ماسک،دست دادن و یا هر رفتاری که سبب انتقال ویروس شود) واجد مسئولیت کیفری تلقی می گردد لذا کافی است رابطه ی سببیت حادث شدن بیماری یا مرگ توسط متخصصین احراز شود تا مسئولیت مسبب شکل گیرد حال چنانچه چنین فردی با همان قصد و اراده انتقال ویروس جماعتی را مبتلا نماید یقینا مسئولیت وی سنگین تر و مستحق برخوردی شدید تر است.لذا به نظر می رسد برای تنبه افراد جامعه و الزام ایشان به رعایت اصول و پروتکل بهداشتی باید شرایط شکل گیری مسئولیت کیفری تشریح شده بلکه برخی افراد که قضیه کرونا و انتقال ویروس را جدی نمی گیرند از ترس مجازات و شکل گیری مسئولیت کیفری مراقب رفتار خویش باشند.{{قابل ذکر است که این یادداشت فارغ از اصولی مانند اصل قانونی بودن جرم و مجازات،تفسیر مضیق قوانین کیفری وسایر اصول حاکم در حقوق کیفری تنظیم شده سعی گردیده مباحث عامیانه ای که جهت حفظ سلامتی افراد جامعه ضروری به نظر می رسد واکاوی گردد.}}